Gre Virike Höyüğü - Şanlıurfa, Birecik
Gre Virike Höyüğü, Şanlıurfa il merkezinin 75 km güneybatısında, Birecik ilçesinin 15 km güneyinde, Fırat'ın doğu kıyısında yer alan bir höyüktür. Höyük, 15 metre yükseklikte, 70 x 60 metre boyutlarındadır.[2]
Kazılar
Gre Virike Höyük ilk kez Karkamış Barajı su toplama sahası altında kalacak olan arkeolojik yerleşimler konusunda bölgede yüzey araştırmaları yapan Guillermo Algaze'nin ekibi tarafından 1989 yılında saptanmıştır. Daha sonra ODTÜ TAÇDAM'ın (Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma Merkezi) "Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi" kapsamında Prof. Dr. A. Tuba Ökse başkanlığındaki bir ekip tarafından kapsamlı bir yüzey araştırması yapılmıştır. Kazı çalışmaları ise yine Prof. Dr. Tuba Ökse başkanlığındaki bir ekip tarafından 1999 – 2001 yılları arasında yapılmıştır.[2]
Tabakalanma
Kazılarda ortaya çıkarılan mimari yapılar Erken Tunç Çağı ve Orta Tunç Çağı'na tarihlenmektedir. Birkaç boyalı çanak çömlek parçası da yerleşimin Erken Kalkolitik Çağ (Halaf) ve Orta Kalkolitik Çağ'a (Obeyd) kadar geri gittiği şeklinde yorumlanmaktadır. Güney yamaçta ortaya çıkarılan Bizans Dönemi'ne tarihlenen kerpiç duvarlı yapılar, bu dönem yerleşimin ortaya koymaktadır.[2]
Buluntular
Yerleşim içi mezarlar
Tunç Çağı'na tarihlenen iki mezar, Güneydoğu Anadolu'da farklı bir gömü geleneğini ortaya koymaktadır. Çapı 120 x 95 cm derinliği ise 70 cm olan oval mezar çukurunun çevresi dört sıra iri taşla örülmüştür. Üst kireçtaşı levhalarla kapatılmıştır. Sanduka mezar olarak yapılmaya başlandığı ama levha taş eksikliğinden dolayı bu şekilde bırakıldığı düşünülmektedir. Bununla birlikte içinde iki çocuk iskeleti olan mezarda gömüt armağanları oldukça zengindir. Çok sayıda küçük kap, çocuklar için oyuncak olarak edinilmiş olduğu anlaşılan ve çocuklarla birlikte gömülmek istenen pişmiş topraktan kuş biçimli çıngırak, iki oyuncak kağnı tekerleği, üç tunç iğne ve akik boncuklar, muhtemelen oyuncak olarak iş gören küçük bir banyo teknesi, gömüt armağanları olarak bırakılmıştır. Yerleşimde bulunan buna benzer bir mezar ile bir çömlek mezar, bebek ve çocukların yerleşim içinde gömülme geleneğini göstermektedir.[2] Bu uygulama, bu toplumda ana ile bebeği arasındaki duygusal bağların güçlülüğünü gösteren bir belge olarak görülebilir.
Anıtsal mezar kompleksi
Gre Virike özellikle oda mezarlarla dikkati çeker. İçerideki buluntulara göre bu mezarların ETÇ III boyunca kullanıldığı söylenmektedir. Hayvan kemiği buluntuları ise kuzu ve oğlak kurban edildiğini göstermektedir. Yer altı su kaynaklarına uzanan koridorlar, höyükte ölü kültünün varlığını gösteren diğer bir buluntudur. Oda mezarlarını hemen yakınında taştan yapılan bu yapılar, bir insanın geçebileceği genişlik ve yükseklikteki koridorlarla yeraltına inmektedir. Eski Mezopotamya inancında, ölünün yer altı dünyasına yolculuğunda, yer altı sularının kaynağı olan "Apzu"'yu geçmesi gerekmektedir. Bu törenler de bu sınavı kolaylaştırmak için olmalıdır. Yer altı sularıyla bağlantılı yapılara Gre Virike ile iki yerde daha rastlanmıştır, Gedikli Karahöyük ve Kırışkal Höyük. Bu tür mezar komplekslerinin zaman zaman gömülen kişileri anmak için yapılan törenlere sahne olduğu yönünde bulgular vardır. Bu bağlamda bunların anıtsal mezar olduğu kabul edilir. Mezar odaları ve onlarla bağlantılı odalar tarzındaki bu anıtsal mezar kompleklerinin, gerek yapısal gerekse işlevsel benzerlerine Kuzey Suriye'deki aynı dönem yerleşmelerinde de rastlanmaktadır. Bu yerleşmelere örnek olarak Tell Ahmar, Tell Kara Kuzak, Jerablus Tahtani, Umm el-Marra, Tell Chuera, Tell Halawa A ve Tell Banat verilebilir.[3]
Bu gibi anıtsal mezar komplekslerine gömülen kişilerin, yerleşmedeki saygı duyulan ailelerin bireyleri olduğu beklenir. Bununla birlikte, bu saygınlığın temelinde yatan etkenin, dini, politik ya da askeri bir gücü temsil ediyor olmalarından kaynaklanıp kaynaklanmadığı hakkında bir veri yoktur.[4]
Mimari
Anıtsal mezar kompleksinin mimari yapısı şu şekilde anlatılmaktadır: Zemin kademeli olarak tasfiye edildikten sonra 50 x 35 metrelik bir alan, 60 x 40 cm boyutlarındaki kerpiç bloklarla örülmüş, kerpiç bir döşeme elde edilmiştir. Bu döşemenin kuzeybatı ve güney kenarları 2 metre yükseklikte bir teras oluşturmuştur. Döşemenin güneybatı, güneydoğu ve kuzeybatı kenarları iri bazalt bloklarla örülmüş 1,20 m kalınlıkta ve 1,5 m yükseklikte duvarlarla desteklenmiştir. Güney kesimde, döşeme üzerine yapılmış su kanalı ve kurban çukurları bulunmaktadır. Bu bulgular, döşemenin Erken Tunç Çağı başlarında inşa edildiğini gösterir.[5]
Döşemenin kuzeydoğu bölümünde, taban ve yanları, nemin kerpiç yapı malzemesini tahrip etmesini önlemek için 3 cm kalıntılar alçı ile sıvanmış iki havuz yer almaktadır. Havuzlar 1,35 x 2,50 metre ölçülerinde ve 1,80 metre derinliktedir. Kuzeydeki havuzun tabanında ele geçen buluntular MÖ 3. binyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Güneydeki diğer havuz içine Erken Tunç Çağı III'te oda mezar yapılmıştır. Kerpiç döşemenin güneybatısında merdivenli bir tünel bulunmaktadır. Bazalt bloklarla yapılmış olan tünel, 1 x 1 metre boyutlarında olup 45 derecelik bir eğimle ve basamaklı olarak yer altına inmektedir. Tünelin, bir yer altı su kaynağına indiği anlaşılmaktadır.[6]
Mekanlar günlük yaşam için fazlasıyla küçüktür. Tabanlarında, kenarları sıvalı ve içleri kül dolu çukurların varlığı da günlük yaşamla ilintisiz bulunmuştur. Ölü gömme ve anma törenleri sırasında sunu odaları olarak kullanıldıkları düşünülmektedir.[7]
Mezar kompleksinin bir tarafında bulunan 3,60 x 2,20 boyutlarındaki odanın, yerde bulunan mutfak kapları, bazalt öğütme taşlar ve bardaklardan, mutfak olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.[8] Ölü gömme ve anma ritüelleri sırasında kurban kesildiği, yemek yendiği, mezar içerisine tahıl ve baklagil tohumları serpildiği anlaşılmaktadır. İçi külle dolu çukurlarda ateş ve tütsü yakıldığı düşünülmektedir.[9]
Değerlendirme
Gre Virike Höyüğü'nün esasen bir yerleşimle bağlantısız bir kutsal alan olduğu, burada ölü kültüyle bağlantılı ritüellerin düzenlendiği ileri sürülmektedir.[10] Öte yandan anıtsal mezar kompleksindeki yapılar ve buluntular, buranın ölü ve bereket kültüne dayanan bir inanç sisteminin ihtiyaçlarına cevap verdiği şeklinde görülmektedir. Gre Virike'deki bu inanç sisteminin bereket kültü yanı, Tammuz, Ba'al ve Osiris tapımlarıyla paralel bulunmaktadır.[6] Halen Anadolu'daki mezar yakınlarında ateş yakılması, ateşe içki dökülmesi, kurban kesilmesi, kurban yağlarının ateşe atılması, bu bereket ve ölü kültünün günümüzdeki yansımaları olarak düşünülmektedir.[11]
Kaynakça
1^ TAY – Yerleşme Ayrıntıları
2^ a b c d TAY – Yerleşme Dönem Ayrıntıları
3^ Derya Yılmaz, Erken Tunç Çağı'nda Güneydoğu Anadolu'da Oda Mezar Geleneği – Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı 31 (2006) Sh.: 65-67
4^ Derya Yılmaz, Sh.: 67
5^ A. Tuba Ökse Gre Virike: Fırat Kenarında Bir M.Ö. 3. Bin Kutsal Alanı 4 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (2002) Sayı: 2 – Sh.: 54
6^ a b T. Ökse, Sh.: 56
7^ 24. Kazı Sonuçları Toplantısı (2002), Sh.: 362
8^ T. Ökse, Sh.: 57,58
9^ T. Ökse, Sh.: 59, 60
10^ Derya Yılmaz, Sh.: 59-68
11^ T. Ökse, Sh.: 60, 61
Kazılar
Gre Virike Höyük ilk kez Karkamış Barajı su toplama sahası altında kalacak olan arkeolojik yerleşimler konusunda bölgede yüzey araştırmaları yapan Guillermo Algaze'nin ekibi tarafından 1989 yılında saptanmıştır. Daha sonra ODTÜ TAÇDAM'ın (Tarihsel Çevre Değerlerini Araştırma Merkezi) "Ilısu ve Kargamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi" kapsamında Prof. Dr. A. Tuba Ökse başkanlığındaki bir ekip tarafından kapsamlı bir yüzey araştırması yapılmıştır. Kazı çalışmaları ise yine Prof. Dr. Tuba Ökse başkanlığındaki bir ekip tarafından 1999 – 2001 yılları arasında yapılmıştır.[2]
Tabakalanma
Kazılarda ortaya çıkarılan mimari yapılar Erken Tunç Çağı ve Orta Tunç Çağı'na tarihlenmektedir. Birkaç boyalı çanak çömlek parçası da yerleşimin Erken Kalkolitik Çağ (Halaf) ve Orta Kalkolitik Çağ'a (Obeyd) kadar geri gittiği şeklinde yorumlanmaktadır. Güney yamaçta ortaya çıkarılan Bizans Dönemi'ne tarihlenen kerpiç duvarlı yapılar, bu dönem yerleşimin ortaya koymaktadır.[2]
Buluntular
Yerleşim içi mezarlar
Tunç Çağı'na tarihlenen iki mezar, Güneydoğu Anadolu'da farklı bir gömü geleneğini ortaya koymaktadır. Çapı 120 x 95 cm derinliği ise 70 cm olan oval mezar çukurunun çevresi dört sıra iri taşla örülmüştür. Üst kireçtaşı levhalarla kapatılmıştır. Sanduka mezar olarak yapılmaya başlandığı ama levha taş eksikliğinden dolayı bu şekilde bırakıldığı düşünülmektedir. Bununla birlikte içinde iki çocuk iskeleti olan mezarda gömüt armağanları oldukça zengindir. Çok sayıda küçük kap, çocuklar için oyuncak olarak edinilmiş olduğu anlaşılan ve çocuklarla birlikte gömülmek istenen pişmiş topraktan kuş biçimli çıngırak, iki oyuncak kağnı tekerleği, üç tunç iğne ve akik boncuklar, muhtemelen oyuncak olarak iş gören küçük bir banyo teknesi, gömüt armağanları olarak bırakılmıştır. Yerleşimde bulunan buna benzer bir mezar ile bir çömlek mezar, bebek ve çocukların yerleşim içinde gömülme geleneğini göstermektedir.[2] Bu uygulama, bu toplumda ana ile bebeği arasındaki duygusal bağların güçlülüğünü gösteren bir belge olarak görülebilir.
Anıtsal mezar kompleksi
Gre Virike özellikle oda mezarlarla dikkati çeker. İçerideki buluntulara göre bu mezarların ETÇ III boyunca kullanıldığı söylenmektedir. Hayvan kemiği buluntuları ise kuzu ve oğlak kurban edildiğini göstermektedir. Yer altı su kaynaklarına uzanan koridorlar, höyükte ölü kültünün varlığını gösteren diğer bir buluntudur. Oda mezarlarını hemen yakınında taştan yapılan bu yapılar, bir insanın geçebileceği genişlik ve yükseklikteki koridorlarla yeraltına inmektedir. Eski Mezopotamya inancında, ölünün yer altı dünyasına yolculuğunda, yer altı sularının kaynağı olan "Apzu"'yu geçmesi gerekmektedir. Bu törenler de bu sınavı kolaylaştırmak için olmalıdır. Yer altı sularıyla bağlantılı yapılara Gre Virike ile iki yerde daha rastlanmıştır, Gedikli Karahöyük ve Kırışkal Höyük. Bu tür mezar komplekslerinin zaman zaman gömülen kişileri anmak için yapılan törenlere sahne olduğu yönünde bulgular vardır. Bu bağlamda bunların anıtsal mezar olduğu kabul edilir. Mezar odaları ve onlarla bağlantılı odalar tarzındaki bu anıtsal mezar kompleklerinin, gerek yapısal gerekse işlevsel benzerlerine Kuzey Suriye'deki aynı dönem yerleşmelerinde de rastlanmaktadır. Bu yerleşmelere örnek olarak Tell Ahmar, Tell Kara Kuzak, Jerablus Tahtani, Umm el-Marra, Tell Chuera, Tell Halawa A ve Tell Banat verilebilir.[3]
Bu gibi anıtsal mezar komplekslerine gömülen kişilerin, yerleşmedeki saygı duyulan ailelerin bireyleri olduğu beklenir. Bununla birlikte, bu saygınlığın temelinde yatan etkenin, dini, politik ya da askeri bir gücü temsil ediyor olmalarından kaynaklanıp kaynaklanmadığı hakkında bir veri yoktur.[4]
Mimari
Anıtsal mezar kompleksinin mimari yapısı şu şekilde anlatılmaktadır: Zemin kademeli olarak tasfiye edildikten sonra 50 x 35 metrelik bir alan, 60 x 40 cm boyutlarındaki kerpiç bloklarla örülmüş, kerpiç bir döşeme elde edilmiştir. Bu döşemenin kuzeybatı ve güney kenarları 2 metre yükseklikte bir teras oluşturmuştur. Döşemenin güneybatı, güneydoğu ve kuzeybatı kenarları iri bazalt bloklarla örülmüş 1,20 m kalınlıkta ve 1,5 m yükseklikte duvarlarla desteklenmiştir. Güney kesimde, döşeme üzerine yapılmış su kanalı ve kurban çukurları bulunmaktadır. Bu bulgular, döşemenin Erken Tunç Çağı başlarında inşa edildiğini gösterir.[5]
Döşemenin kuzeydoğu bölümünde, taban ve yanları, nemin kerpiç yapı malzemesini tahrip etmesini önlemek için 3 cm kalıntılar alçı ile sıvanmış iki havuz yer almaktadır. Havuzlar 1,35 x 2,50 metre ölçülerinde ve 1,80 metre derinliktedir. Kuzeydeki havuzun tabanında ele geçen buluntular MÖ 3. binyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Güneydeki diğer havuz içine Erken Tunç Çağı III'te oda mezar yapılmıştır. Kerpiç döşemenin güneybatısında merdivenli bir tünel bulunmaktadır. Bazalt bloklarla yapılmış olan tünel, 1 x 1 metre boyutlarında olup 45 derecelik bir eğimle ve basamaklı olarak yer altına inmektedir. Tünelin, bir yer altı su kaynağına indiği anlaşılmaktadır.[6]
Mekanlar günlük yaşam için fazlasıyla küçüktür. Tabanlarında, kenarları sıvalı ve içleri kül dolu çukurların varlığı da günlük yaşamla ilintisiz bulunmuştur. Ölü gömme ve anma törenleri sırasında sunu odaları olarak kullanıldıkları düşünülmektedir.[7]
Mezar kompleksinin bir tarafında bulunan 3,60 x 2,20 boyutlarındaki odanın, yerde bulunan mutfak kapları, bazalt öğütme taşlar ve bardaklardan, mutfak olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.[8] Ölü gömme ve anma ritüelleri sırasında kurban kesildiği, yemek yendiği, mezar içerisine tahıl ve baklagil tohumları serpildiği anlaşılmaktadır. İçi külle dolu çukurlarda ateş ve tütsü yakıldığı düşünülmektedir.[9]
Değerlendirme
Gre Virike Höyüğü'nün esasen bir yerleşimle bağlantısız bir kutsal alan olduğu, burada ölü kültüyle bağlantılı ritüellerin düzenlendiği ileri sürülmektedir.[10] Öte yandan anıtsal mezar kompleksindeki yapılar ve buluntular, buranın ölü ve bereket kültüne dayanan bir inanç sisteminin ihtiyaçlarına cevap verdiği şeklinde görülmektedir. Gre Virike'deki bu inanç sisteminin bereket kültü yanı, Tammuz, Ba'al ve Osiris tapımlarıyla paralel bulunmaktadır.[6] Halen Anadolu'daki mezar yakınlarında ateş yakılması, ateşe içki dökülmesi, kurban kesilmesi, kurban yağlarının ateşe atılması, bu bereket ve ölü kültünün günümüzdeki yansımaları olarak düşünülmektedir.[11]
Kaynakça
1^ TAY – Yerleşme Ayrıntıları
2^ a b c d TAY – Yerleşme Dönem Ayrıntıları
3^ Derya Yılmaz, Erken Tunç Çağı'nda Güneydoğu Anadolu'da Oda Mezar Geleneği – Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Sayı 31 (2006) Sh.: 65-67
4^ Derya Yılmaz, Sh.: 67
5^ A. Tuba Ökse Gre Virike: Fırat Kenarında Bir M.Ö. 3. Bin Kutsal Alanı 4 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (2002) Sayı: 2 – Sh.: 54
6^ a b T. Ökse, Sh.: 56
7^ 24. Kazı Sonuçları Toplantısı (2002), Sh.: 362
8^ T. Ökse, Sh.: 57,58
9^ T. Ökse, Sh.: 59, 60
10^ Derya Yılmaz, Sh.: 59-68
11^ T. Ökse, Sh.: 60, 61
Yorumlar
Yorum Gönder